Jolanta Strażyc

Według informacji potwierdzonej na konferencji prasowej Muzeum Narodowego w Lublinie – organizatora wystawy poświęconej Tamarze Łempickiej w 2022 roku, wynika, że udokumentowanym imieniem artystki jest Rozalia. Prawdopodobnie imię Tamara (podobnie jak data i miejsce urodzenia) stało się elementem autokreacji.

Laura Claridge i Gioia Mori – biografki artystki, twierdzą że Łempicka raczej nie urodziła się w Warszawie, lecz w Moskwie lub w Sankt Petersburgu, w 1895 roku, w rodzinie żydowskiej. Tamara Łempicka skrzętnie ukrywała swoje pochodzenie. Dzisiaj wiadomo, że ojciec artystki, Borys Mojsijewicz Gurwik – Górski (wymazany z życiorysu przez Łempicką), był rosyjskim Żydem. Korzenie żydowskie ze strony matki również nie były ujawniane. Manipulacje artystki dotyczące życiorysu (zwłaszcza warszawskich korzeni) dzisiaj są trudne do zweryfikowania. Te niesprawdzone fakty powielało wielu biografów malarki  TU

Ambitna Rozalia Gurwik – Górska z ogromną determinacją dążyła do realizacji swoich pragnień. Pierwszym zasadniczym krokiem na drabinie społecznej, było małżeństwo z Tadeuszem Łempickim – prawnikiem pochodzącym z polskiej, szlacheckiej rodziny …

W czasie rewolucji bolszewickiej młodzi małżonkowie zmuszeni byli opuścić Rosję. Latem 1918 roku zamieszkali w Paryżu, gdzie Tamara Łempicka podjęła studia w Academie Ranson u Maurice’a Denisa. Kolejnym nauczycielem artystki był Andrea Lhote. Stale pogłębiała swoje zainteresowania. Zafascynowana sztuką renesansu, podróżowała do Włoch, by studiować dzieła dawnych mistrzów. W połowie lat dwudziestych, wraz z rozkwitem estetyki art déco, kariera Łempickiej zaczęła się błyskawicznie rozwijać.

Pierwsza w Krakowie wystawa „Łempicka” jest okazją wejścia w świat malarstwa jednej z najbardziej niezwykłych artystek XX wieku. Przedstawiono na niej ponad trzydzieści obrazów pochodzących z muzeów i zbiorów prywatnych w Europie i USA. Większość dzieł, w tym te najważniejsze dla twórczości artystki, wypożyczone zostały z muzeów francuskich, w tym z Musee d’arts de Nantes, gdzie znajduje się cenna kolekcja obrazów, częściowo podarowanych przez autorkę i uważanych przez nią samą za jedne najważniejszych w dorobku.

Wybór dzieł pozwala na prześledzenie twórczości Łempickiej od lat dwudziestych do sześćdziesiątych XX wieku. Od powszechnie znanych  portretów oraz aktów, które są dzisiaj symbolem epoki i stylu art déco, poprzez dzieła o tematyce zaangażowanej społecznie, martwe natury, aż do mało znanych kompozycji abstrakcyjnych powstałych w latach pięćdziesiątych i impresyjnych obrazów malowanych szpachlą z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku.

Najważniejszym tematem prac Łempickiej był człowiek. Malowała najczęściej przedstawicieli bohemy artystycznej, arystokratów i członków elity finansowej Europy i USA. Obrazy Łępickiej, uderzające widza od pierwszego spojrzenia charakterystycznym stylem, kryją w swoim „manieryzmie” głęboki zmysł obserwacji świata i ludzi. Głównie poprzez portretu Łempicka stworzyła galerię opowiadającą o dekadenckim świecie pomiędzy wojnami światowymi – „szalonych” latach dwudziestych i trzydziestych oraz świecie hollywoodzkich gwiazd w latach powojennych.

Dziewczyna w zieleni 1927 – 1930, olej na płótnie (Centre Pompidou, Paris Musee national d’art moderne – Centre de creation industrielle)

Saint – Moritz 1929, olej na desce (Musee des beaux – arts d’Orleans)

1. Szary turban 1945, olej na sklejce (MUDO – Musee de l’Oise, Beauvais) 2. Pomarańczowy turban 1945, olej na płótnie (Musee d’art moderne Andre Malraux – Le Havre

Portret Tadeusza Łępickiego (Niedokończony mężczyzna) 1928, olej na płótnie (Centre de Pompidou, Paris Musee national d’art moderne – Centre de creation industrielle)

1. Blask (Bachantka) 1932, olej na desce (Kolekcja Rowlanda Weinsteina, San Francisco) 2. Matka przełożona 1935, olej na tekturze (Musee d’arts de Nantes, dar artystki w 1976 r.)

Obraz Blask nie wpisuje się w szereg konwencjonalnych portretów autorstwa Łempickiej. Jego formalną niezwykłość tłumaczy pierwotny tytuł, pod jakim autorka wystawiła go na paryskim Salonie Niezależnych w 1933 roku – Bachantka. Charakterystyczny dla Łempickiej ciasny kadr powoduje, że możemy się jedynie domyśleć, że dziewczyna jest w ruchu, być może tańczy. Uwagę przykuwają włosy sprowadzone do formy wstążek przypominających perukę, w które wlepiono winne grona. Odpowiadają one kolorem i kształtem rozświetlonym oczom modelki. To przedstawienie dziewczyny wolnej, pozbawione sztuczności wyznaczanej przez kanony mody i czasu.

Portret zakonnicy miał według Łempickiej powstać pod wrażeniem osobowości i twarzy przełożonej klasztoru w okolicach Parmy, gdzie artystka przyszła w poszukiwaniu pociechy w czasie depresji. Portret przez samą artystkę uważany za jeden z najlepszych w dorobku, jest niewątpliwą analizą emocji. Oddaje uczucie, jakie w czasie rozmowy z portretowaną widziała lub chciała widzieć na jej twarzy – smutek całego świata. Obraz Łempicka podarowała Muzeum  w Nantes, które jako pierwsze zakupiło jej prace w latach dwudziestych XX wieku i posiada w zbiorach jedną z największych kolekcji dzieł artystki.

W jej twarzy odbijały się wszystkie cierpienia świata: wyglądało to tak strasznie, tak smutno, że natychmiast odeszłam. Zapomniałam, po co właściwie przyszłam. Wiedziałam tylko, że muszę zabrać pędzel i płótno i wracać od razu, żeby ją namalować, namalować tę twarz.

Kizette na balkonie 1927, olej na płótnie (Centre Pompidou, Paris Musee national d’art moderne – Centre de creation industrielle)

1. Chińczyk 1921, olej na płótnie (Musee d’art moderne Andre Malraux – Le Havre) 2. Portret młodej kobiety ok. 1945, olej na płótnie (kolekcja prywatna, Nowy Jork)

Piękna Rafaela 1927, olej na płótnie (Sir Tim Rice collection)

Obraz przedstawia Rafaelę, jedną z ulubionych modelek Łempickiej. Kiedy artystka po raz pierwszy spotkała Rafaelę w Lasku Bulońskim, zaproponowała jej  pozowanie. Malowała ją wielokrotnie, twierdząc: to najpiękniejsza kobieta jaką kiedykolwiek widziałam. Wystudiowany układ ciała, ciasny kadr, światłocień i ograniczona gama barw podkreślają „rzeźbiarskość” kompozycji. Patrząc na akty „niemieszczące” się w ramach obrazu, nie sposób nie skojarzyć ich z aktami namalowanymi dwa lata wcześniej przez inną gwiazdę sztuki polskiej tego czasu – Zofię Stryjeńską (1891 – 1976) – zdobiących Pawilon Polski na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 roku, które mogły być w tym wypadku inspiracją dla Łempickiej.

Martwa natura z owocami i drapowanym jedwabiem 1949, olej na płótnie (Blanton Museum of Art The University of Texas at Austin, dar Luisa Aragona w 1986 r.)

Kompozycja abstrakcyjna z białymi prostokątami ok. 1955, olej na płótnie (Jenny E. Niederhoffer)

Około roku 1960 Łempicka zainteresowała się nową dla niej techniką malarską – rozpoczęła malować przy użyciu szpachli malarskiej. Powstały w ten sposób przede wszystkim martwe natury, ale też portrety i obrazy abstrakcyjne. Obrazy te, to dalekie odejście od dzieł najbardziej znanych, gdzie jednym z założeń technicznych było to, by faktura malarska nie stanowiła istotnego elementu obrazu. Tu jest odwrotnie, to właśnie faktura stanowi główny element oddziaływania. Obrazy przez to są impresjami na temat rzeczywistości, oddalają widza od tego, co artystka miała przed swymi oczami w trakcie pracy. Obrazy te zamykają dorobek Łempickiej i stanowią świadectwo świeżości jej poszukiwań malarskich.

Część wystawy poświęcona została autokreacji artystki. Twórczość Łempickiej jest nierozerwalnie związana z jej sposobem życia. Zarówno sztuka, jak i życie, przynajmniej to publiczne, były w dużym stopniu przez nią kontrolowane. Elementem tej kontroli była jej autokreacja jako artystki i kobiety – wysublimowanej, modnej i bogatej. Ważnym elementem promocji Łempickiej, m.in. w prasie, były filmy i sesje zdjęciowe zamawiane u wybitnych fotografów mody.

Autorką pierwszych profesjonalnych sesji Łempickiej była Dora Kallmus, pionierka fotografii modowej. Była ona mistrzynią w oddaniu psychiki modela. Miała studio w Wiedniu, Karlowych Warach i od roku 1925 w Paryżu. W portretach Łempickiej skupiła się na jej sylwetce, podkreślając ją niezwykle harmonijnym strojem. Łempicka nie jest tu jeszcze „aktorką”, lecz modelką upozowaną przez artystkę fotografkę.

Dużą sesję fotograficzną artystki w latach trzydziestych XX wieku przygotował fotograf gwiazd i celebrytów – Mario Camutzzi. Zdjęcia te charakteryzuje staranny, ciasny kadr, który jest też znamienitą cechą portretów malowanych przez Łempicką.

Kolejnym fotografem, z którym Łempicka współpracowała, był Constantin Joffe, pracujący dla magazynów „Vogue” i „Glamour”. W czerwcu 1940 roku zdjęcia te ilustrowały ogłoszenia reklamujące ją jako sławną malarkę przybyłą do USA. Wykonane w sposób charakterystyczny dla fotografii gwiazd Hollywood lat czterdziestych XX wieku, eksponują biżuterię i strój. W perfekcyjny sposób operują głębią ostrości i oświetleniem. Widzimy tu kobietę bogatą i modną, przybyłą do Ameryki prosto z Paryża.

W 1951 roku niemiecki fotograf mody Wilhelm „Willy” Maywald wykonał ostatnią sesję fotograficzną Tamary w jej paryskim mieszkaniu. Zdjęcia głównego fotografa Diora, wzbogacone o zaskakujące elementy, nie skupiają się, jak poprzednie sesji Tamary, na jej osobowości i fizyczności, lecz mają intrygować wystudiowaną teatralnością sceny.

Tamara Łempicka lubiła romansować. To oczywiście nie mogło podobać się mężowi, który w 1927 roku wystąpił o rozwód. W 1933 roku wyszła ponownie za mąż. Łempicka i jej drugi mąż – baron Raoul Kuffner de Dioszegh mieli żydowskie korzenie. Zimą 1938 roku przeczuwając agresję hitlerowskich Niemiec na Europę, postanowili opuścić Paryż i rozpocząć nowe życie w Stanach Zjednoczonych.

Na początku lat 40. Łempicka stała się ulubioną portrecistką gwiazd Hollywood oraz elit towarzyskich i finansowych. Kilka lat później, wobec radykalnych zmian w sztuce powojennej, mimo  dramatycznych prób zmiany stylu, popularność artystki zgasła. W 1962 roku, po śmierci męża, Tamara Łempicka porzuciła malarstwo i przeniosła się do Meksyku, gdzie zmarła w 1980 roku.

Helena Rubinstein (właśc. Chaja Rubinstein) urodziła się 25 grudnia 1872 w Podgórzu pod Krakowem, w ubogiej żydowskiej rodzinie, jako najstarsza z ośmiorga dzieci Hercka Naftalego Rubinsteina i Gitel Scheindel Silberfeld. Wybitna przedsiębiorczyni, która w ciągu kilkudziesięciu lat zbudowała światowe imperium kosmetyczne Helena Rubinstein Inc.

Mity, które demaskuje wystawa Helena Rubinstein. Pierwsza dama piękna

W grudniu 2022 roku przypada 150 rocznica urodzin Heleny Rubinstein. Z tej okazji, 25 października 2022 roku w Żydowskim Muzeum Galicja zaprezentowano wystawę poświęconą tej wybitnej kobiecie. Wystawa, przygotowywana we współpracy z Muzeum Żydowskim w Wiedniu, ukazuje biografię Heleny Rubinstein od jej młodości w Krakowie, poprzez kolejne etapy jej życia związane z Wiedniem, Melbourne, Londynem, Paryżem i Nowym Jorkiem.

Wydawać by się mogło, że wiemy o niej już wszystko. Okazuje się jednak, że wiele spośród znanych nam historii to mity, które na swój temat stworzyła ona sama. – Gdybyśmy chcieli snuć naszą opowieść słowami Heleny Rubinstein, to zapewne musielibyśmy zacząć od zdania „urodziłam się w pięknej kamienicy wypełnionej antykami przy Rynku Głównym w Krakowie”. Celem naszej wystawy jest jednak próba pokazania jej postaci taką, jaką była naprawdę – mówił Tomasz Strug, wicedyrektor Żydowskiego Muzeum Galicja w Krakowie oraz jeden z kuratorów tamtejszej wystawy Helena Rubinstein. Pierwsza dama piękna.

– Tak naprawdę Helena Rubistein pochodziła z ubogiej żydowskiej rodziny zamieszkującej krakowski Kazimierz. Zdarzało się, że wspólnie z rodzicami i siedmioma siostrami zajmowała lokal składający się zaledwie z jednej izby. Wbrew temu, co o sobie mówiła, nie ukończyła też studiów medycznych. Polskę opuściła ukończywszy edukację na poziomie szkoły powszechnej – zaznaczył Tomasz Strug.

– Opowieść, którą Helena Rubinstein snuła na temat swojego pochodzenia oraz pracy była na tyle spójna i ciekawa, że ludzie jej słuchali. Mówiła o sobie w sposób, który był jej potrzebny i który sprawił, że odniosła sukces. Od samego początku kariery dbała o swój wizerunek i skrupulatnie go kontrolowała.

Całej rozmowy Mateusza Andruszkiewicza z Tomaszem Strugiem można posłuchać tutaj

Helena Rubinstein (w środku, w ciemnej sukni) z matką i siostrami. Kraków 1905

Melbourne, początek XX wieku

Według Heleny Rubinstein, mieszkający w Krakowie węgierski lekarz Lykuski miał skomponować miksturę o właściwościach nawilżających, a także delikatnie wybielających skórę. Składnikami kremu miały być wyciągi z roślin porastających stoki Karpat. Właśnie ten kosmetyk, rzekomo sprowadzony z Krakowa, Rubinstein zaczęła sprzedawać w Australii. W rzeczywistości postać węgierskiego lekarza została najprawdopodobniej zmyślona, był to jedynie zabieg marketingowy. Za sukces kremu Rubinstein odpowiadać może połączenie lanoliny z owczej wełny, szeroko dostępnej w Australii, z olejem sezamowym. Lanolina posiada właściwości nawilżające i ochronne, z kolei olej sezamowy jest naturalnym filtrem przeciw promieniowaniu UV.

Krem Valaze stał się podstawową stworzonej przez Rubinstein marki i najbardziej rozpoznawalną linią jej kosmetyków, dostępną w ofercie firmy przez kilka dekad.

Pomimo że perfumy posiadają wielowiekową tradycję, Rubinstein zdecydowała się wprowadzić je do swojej oferty dopiero w latach 30. XX wieku. Jednym z pierwszych dostępnych zapachów był Heaven Sent, który podbił serca użytkowniczek na wiele dekad. Perfumy sprzedawane były w przeróżnych flakonach, ale zapach ten dostępny był także w formie stałej – jako wisiory i biżuteryjne drobiazgi. Z Heaven Sent wiąże się jedna z najbardziej spektakularnych akcji promocyjnych w historii. W 1941 roku, z okazji wprowadzenia perfum na rynek z dachu nowojorskiego drapacza chmur zrzucono 500 miniaturowych flakonów przyczepionych do różowych i niebieskich balonów. W latach 1955-1965 za perfumy Rubinstein odpowiadał Jean Kerleo, jeden z najwybitniejszych twórców perfum w XX wieku późniejszy Prezes Stowarzyszenia Francuskich Perfumiarzy. Kerleo stworzył dla Rubinstein zapachy takie jak Herbessence, Men’s Club czy Emotions. Flakon tych ostatnich wyróżnia się na tle pozostałych zastosowaniem skomplikowanej i ekskluzywnej techniki uszczelniania, nazywanej baudruchage. Polega ona na ręcznym oplataniu i zapieczętowaniu szyjki flakonu. Opanowanie tej sztuki zajmuje kilka miesięcy.

W całej historii marki powstało około 20 zapachów sygnowanych przez Rubinstein. Ostatni z nich, Wanted zadebiutował w 2009 roku, a twarzą akcji promocyjnej perfum była Demi Moore.

Melbourne, początek XX wieku

Suknia Heleny Rubinstein zaprojektowana przez Christiana Diora w 1955 roku. Rubinstein pozowała w niej do sesji fotograficznej w swoim nowojorskim mieszkaniu. Na podłodze – kufer na kosmetyki z lat 50. XX wieku.

Helena Rubinstein rzadko korzystała z usług oferowanych przez swoje salony. Jestem robotnicą, nie mam na to czasu – mówiła.  O urodę dbała w domowym zaciszu.  Każdego ranka wykonywała masaż twarzy i podbródka po czym nakładała na twarz jeden ze swoich kremów.

Bardzo lubiła polską kiełbasę, ale też przestrzegała diety, której podstawą były warzywa i owoce. Wierzyła w dobroczynne działanie witamin oraz minerałów na skórę.  Na całym świecie znana jest jej surówka piękności w skład której wchodzą: płatki owsiane, jogurt, orzechy oraz sezonowe owoce.

Była osobą znaną i w pewnym stopniu podziwianą. W gazetach często pojawiały się zdjęcia Heleny Rubinstein, w strojach od najlepszych projektantów, obwieszonej oszałamiającą biżuterią, do której miała słabość przez całe życie. Znakomity malarz Salvador Dali,  sportretował Helenę Rubinstein przykutą do skały sznurem szmaragdów …

Przyjęcie na tarasie nowojorskiego mieszkania Heleny Rubinstein przy Park Avenue. Lata 50. XX wieku.

Pod koniec swojego życia, Helena Rubinstein uważana była za najbogatszą kobietę swoich czasów i jedną z pierwszych przedsiębiorczyń. Jej imperium kosmetyczne wyceniono wtedy na około 100 milionów dolarów. W szczytowym okresie istnienia – posiadało 100 oddziałów w 14 krajach i zatrudniało około 30 000 pracowników.  Helena Rubinstein zmarła w wieku 93 lat.

W połowie lat 70. spadkobiercy  Heleny Rubinstein sprzedali markę firmie Colgate Palmolive. W późniejszych latach  przejął ją L’Oreal. Symbol „HR” do dziś jest symbolem luksusu.

1. My life for beauty (Moje życie dla piękna) – czyli jak to się stało, że niewykształcona Żydówka stała się najbogatszą kobietą swoich czasów 2. Portret Heleny Rubinstein w sukni od Givenchy.

***

To właśnie praca była moim najlepszym zabiegiem upiększającym. Wierzę w ciężką pracę. Przeciwdziała starzeniu umysłu i ducha. Pomaga kobiecie pozostać na zawsze młodą. (Helena Rubinstein)